اولين قدم براي نوشتن يك پروپوزال انتخاب موضوع است و موضوع بايد داراي معيارهايي باشد كه خلاصه آنها به شرح زير است.

معيارهاي انتخاب يك موضوع تحقيقاتي چيست؟

-1 موضوع بايد مناسبت داشته باشد: يعني موضوع جزء موضوعات اولويت دار باشد.

-2اجتناب از دوباره‌كاري در موضوع طرح: براي اينكه بدانيم موضوع مورد تحقيق ما تكراري است يا نه و آيا ارزش تحقيق دارد يا نه، بايد متون مرتبط بررسي شود. با توجه به امكانات موجود و در دسترس، این امر كار دشواری نیست. محقق مي‌تواند با مراجعه به مقالات داخلي و خارجي، خلاصه كنگره‌ها تماس با ساير محققيني كه درخصوص موضوع پژوهش يا موضوعات مشابه كار كرده‌اند، نظري اجمالي به كارهاي ساير محققين داشته باشد. البته ذكر اين نكته لازم است كه زماني يك موضوع تكراري است كه تمامی ابعاد تحقیق و موضوع مانند هم باشند. ولي اگر از نظر زماني يا مكاني با هم متفاوت باشند، موضوع ديگر تكراري نیست.

-3موضوع قابليت اجراء را داشته باشد: يعني آيا تمامی امكانات و شرايط لازم برای انجام تحقيق درخصوص موضوع مذبور در آن مكان فراهم است يا نه؟ و يك موضوع حتي اگر تمامی ويژگي‌هاي لازم را داشته باشد، اما قابل انجام نباشد، موضوع خوبي نخواهد بود.

-4كاربردي و مناسب با زمان و مقرون به صرفه باشد: عملاً مطالعاتي در اولويت پژوهشي قرار دارند كه با حداقل هزينه جنبه كاربردي داشته و نتيجه آن براي برنامه‌ريزان و مديران جامعه در زمان حال يا آيندة نزديك مفيد واقع شود.

-5نداشتن موانع اخلاقي: در مطالعاتي كه در آن جامعة مورد مطالعه انسان بوده و مداخله‌اي بر سوژه‌هاي انساني صورت مي‌گيرد، رضايت‌مندي و حفظ حرمت انساني و محرمانه نگاه داشتن اطلاعات بسيار ضروري است.

-6مقبوليت سياسي و فرهنگي: موضوع مورد مطالعه بايد مورد پذيرش فرهنگ و عرف جامعه باشد.

نكات مهم در نوشتن عنوان موضوع

عنوان موضوع از همة قسمتهاي كار بيشتر خواننده دارد. پس در انتخاب عنوان بايد دقت كرد و به نكات زير توجه نمود.

-1 عنوان نبايد خيلي كوتاه و يا خيلي طويل باشد.

-2 دربرگيرندة تمام محتويات كار تحقيقاتي باشد.

-3از به كار بردن مخففها، اصطلاحات و كلمات غير مصطلح و كلمات انگليسي كه معادل فارسي دارند، اجتناب شود.

-4به صورت خبري نوشته شود و از عناوين اختصاري استفاده نشود.

-5 سال و مكان انجام تحقيق حتماً ذكر شود.

بيان مسئله يا مشكل (ضروري اجراي پژوهش)

بيان مسئله بايد مختصر و دقيق (حداكثر 1 صفحه) و با ذكر منابع نوشته شود و در نگارش آن به نكات زير توجه كرد.

-1 مسئله و مشكل چيست؟ با جملاتي كوتاه و شيوا ماهيت، شدت، وسعت و عوامل موثر بر مسئله را ذكر كنيد.
-2 به پيامدهاي مسئله و خطرات ناشي از آن اشاره كنيد؟

-3 چرا انجام پژوهش مورد نظر لازم است و با توضيح و ارائه راه حل، اهميت موضوع طرح و ضرورت آن را توجيه نمایيد.

نكته: بلافاصله پس از بيان مسئله بايد تمامی مخففها و اصطلاحات و منابع مورد استفاده در پاورقی توضيح داده و نوشته شوند.

بررسي متون (منابع)و ادبیات تحقیق

در بررسي متون با مراجعه به كتب، مجلات داخلي و خارجي، تماس با ساير محققين و استفاده از بانكهاي الكترونيك داخلي و خارجي مي‌توان مروري بر مطالعات ساير محققين در زمينه كار خود يا مشابه آن داشت و با مطالعه آنها از تجربيات و نتايج به دست آمده استفاده كرد و از متدولوژي طرح، روشهاي نمونه‌گيري و تحلیلهاي آماري آنها برای تحقق انجام يك تحقيق مفيد و درست بهره برد.

نكته: در پايان اين قسمت نيز ذكر منابع ضروري است (حداقل 3 منبع).

اهداف، سئوالات، فرضيات (با توجه به موضوع پژوهش)

اهداف يك پروژه تحقيقاتي خلاصه آنچه كه بايد با انجام مطالعه به آن برسيم را بيان مي كند.1ـ هدف كلي

آنچه را كه مطالعه به طور كلي به آن دست خواهد يافت، هدف كلي مي‌گويند. هدف كلي در واقع همان عنوان مطالعه است با اين تفاوت كه با لغتهاي قابل اندازه‌گيري مثل «تعيين يا شناخت» كه معني و كاربرد دقيق و واضحتري دارند، شروع مي شود.

مثال: عنوان موضوع: بررسي ميزان شيوع كيست هيداتيك در جمعيت روستايي استان كردستان در سال 1385.

هدف كلي: مانند تعيين ميزان نرخ تکفل در جمعيت استان كردستان در سال 1385.

2ـ اهداف اختصاصي (ويژه يا جزيي): اين اهداف بايد واقع‌بينانه مطرح شود و به آنچه كه مطالعه براي حل آن طرح‌ريزي شده متمركز باشند.

اهداف جزئي در واقع جزئي از هدف كلي هستند و اگر به خوبي تنظيم شوند، محقق را به طراحي روش تحقيق و نحوه گردآوري، تجزيه و تحليل و تفسير داده‌ها هدايت خواهند نمود.

هدف جزئي: نبايد از قالب هدف كلي خارج شد و بايد به جنبه‌هاي اساسي مطالعه محدود باشد.

در اهداف جزئي هم بايد از افعالي نظير تعيين كردن، مقايسه‌كردن، اثبات‌كردن، محاسبه‌كردن و برقراركردن استفاده كرد و از به كارگيري افعال مبهم نظير فهميدن، مطالعه كردن و اذعان كردن دوري نمود. مثال: در مورد مطالعه نرخ تکفل كه در هدف كلي مطرح شد، تعدادي از اهداف جزئي (اختصاصي) را مي‌توان چنين بيان كرد.

1ـ تعيين ميزان تکفل در جمعیت استان كردستان بر حسب جمعیت روستایی و شهری.

2ـ تعيين ميزان تکفل در جمعیت استان كردستان بر حسب ميزان تحصيلات.

نكته: در اهداف جزئي (اختصاصي) معمولاً 2 نوع هدف با توجه به نوع مطالعه مطرح مي شوند.

1- اهداف توصيفي: اين اهداف معمولاً نرخ تکفل در شهر و روستا و ميانگين نرخ در استان را مي‌سنجد و نتيجه آن معمولاً به صورت اعداد بيان مي شود.

2ـ اهداف تحليلي: اين اهداف معمولاً تعيين ارتباط يا مقايسه دو موضوع را مي‌سنجد و نتيجه آن به صورت تحلیلی بيان مي شود.

مثال: تعيين ميانگين نرخ تکفل در جمعيت روستايي استان كردستان در سال 1385 (هدف توصيفي) ـ تعيين ارتباط بين نرخ تکفل و ميزان تحصيلات در جمعيت روستايي استان كردستان در سال 1385 (هدف تحليلي)

3ـ اهداف كاربردي: معمولاً در بعضي از مطالعات هدف ديگري تحت عنوان هدف كاربردي نیز وجود دارد كه در آن نحوه به كارگيري نتايج حاصل از بررسي تحقيقات را مشخص مي كند و ساختار مشخصي ندارد.
نكته: ذكر اين نكته لازم است كه اهداف بايد تمامی قسمتهاي مسئله را آنچنان كه تحت عنوان بيان مسئله آورده شده است، در برگيرد. اگر مسئله تحقيق با دقت كافي بيان شده باشد، تنظيم اهداف آسان‌تر خواهد بود.- چگونه پروپوزال بنویسم

ذكر سئوالات تحقيق و فرضيات

در يك مطالعه توصيفي اهداف توصيفي به سئوالات توصيفي تبديل مي شوند كه معمولاً جواب آنها عدد است.

مثال: ميزان نرخ تکفل در جمعيت روستايي استان كردستان در سال 1385 بر حسب جنس چقدر است؟ در يك مطالعه تحليلي اهداف تحليلي به فرضيات تبديل مي‌شوند و يك فرضيه توضيح يا پيش‌گویي اين مسئله است كه چرا يك يا چند عامل، عوامل ديگر را تحت تأثير قرار مي دهند.

مثال: نرخ تکفل در جمعيت روستايي استان كردستان در افراد بي‌سواد بيشتر از افراد تحصيل كرده است.

بيان متغيرهاي تحقيق و تعريف عملياتي آنها

متغيرهاي يك تحقيق بسيار مهم است و در واقع هسته اصلی يك تحقيق به شمار می رود. متغيرها در واقع داده‌هایي هستند كه محقق در صدد جمع‌آوري و تحلیل است. به طور كلي، متغيرها به دو دسته اصلي كمي و كيفي تقسيم مي شوند. مبناي اين تقسيم‌بندي اين است كه متغيرهاي كمي مقادير مختلف به خود مي‌گيرند و متغيرهاي كيفي حالات مختلف به خود مي‌گيرند.

مثال: سن يك متغير كمي است و جنس يك متغير كيفي است.

متغيرهاي كمي خود به دو دسته تقسيم مي شوند:

1ـ كمي گسسته: بين دو عدد اعشار نمي‌گيرد؛ مانند تعداد فرزندان.

2ـ كمي پيوسته: بين دو عدد بي‌نهايت عدد و اعشار مي‌تواند قرار گيرد؛ مانند قد بين 175 و 180 سانتي‌متر.

متغيرهاي كيفي نيز به 2 دسته تقسيم مي شوند:

1ـ كيفي اسمي: برتري ترتيبي بين حالات مختلف متغير وجود ندارد؛ مانند جنس يا شغل.

2ـ كيفي رتبه‌اي: برتري ترتيبي بين حالات مختلف متغير وجود دارد؛ مانند درجه بدخيمي‌ها يا ميزان تحصيلات.
مقياسهاي اندازه‌گيري متغيرها

گاهي در هنگام ثبت متغيرها يا در موقع تحليل آماري، كمي بودن متغير براي پژوهشگر مطلوب نیست و او مايل است که متغير مربوط را به مقياسي درآورد كه تعداد كمتري مقدار يا حالت بپذيرد؛ مانندً تبديل متغير سن به گروههاي سني يك مثال معمول است.

به طور كلي، براي متغيرها چهارنوع مقياس مختلف تعريف شده است كه عبارتند از:

1ـ مقياس نسبتي: داراي صفر واقعي هستند و فاصله‌ها مساويند؛ مانند قد، وزن.

2ـ مقياس فاصله‌اي: داراي صفر قراردادي هستند و فاصله‌ها كاملاً قراردادي مي شوند؛ مانند درجه حرارت.
3ـ مقياس ترتيبي: در اين مقياس ترتيب مقادير قابل مشاهده است؛ مانند وزن از كم به زياد
4ـ مقياس اسمي: در اين مقياس نسبت مقادير به هم، فواصل مقادير و ترتيب آنها، هيچكدام مشخص نيست و هيچكدام به هم برتري ندارند و فقط كد يا شماره‌اي به آنها تعلق يافته است؛ مانند كد 5.

نكته: در ثبت متغيرهاي كيفي فقط دو مقياس رتبه‌اي و اسمي مورد استفاده قرار می گیرند. در مطالعات تحليلي يك جنبه ديگر متغيرها نيز بايد در نظر گرفته شود و آن مستقل يا وابسته بودن آنهاست.
متغير مستقل يا علت: تغييرات آن تابع تغييرات متغير ديگر نیست.

متغير وابسته يا معلول: تغييرات آن تابع تغييرات متغير ديگري است.

مثال: «بررسي تاثیر سطح تحصیلات بر روی بهره وری نیروی کار». در اين سطح تحصیلات متغير مستقل و بهره وری متغير وابسته است.

متغيرهاي مخدوش‌كننده (مزاحم): متغيرهايي هستند كه با علت و معلول هر دو در ارتباط هستند و بر روي هريك از آنها تأثير مي گذارند. مثلاً فرض كنيم كه محققي مي‌خواهد نقش سيگار را بر روي بيماريهاي قلبي و عروقي مطالعه كند. يكي از متغيرهاي مخدوش‌كننده در اين ميان استرس است كه هم مي‌تواند باعث بيماري قلبي شود و هم بر روي مصرف بيشتر سيگار اثر بگذارد.

در مطالعات تحليلي شناخت تمامی متغيرهاي مخدوش‌كننده از اهميت بسيار زيادي برخوردار است؛ زيرا اگر اثر اين متغيرها بر نتيجه مطالعه در مرحله نمونه‌گيري يا تحليل آماري خنثي نشود، نتايج حاصل قابل اطمينان نخواهد بود.

متغيرهاي زمينه‌اي: متغيرهاي مربوطه به خصوصيات فردي جمعيت نمونه را متغير زمينه‌اي مي‌گويند. اين متغيرها معمولاً در تمامی مطالعات ثبت مي‌شوند؛ مانند سن، جنس، شغل، تحصيلات و وضعيت تأهل.

در برخي از مطالعات اين متغيرها نقش متغير مستقل را بازي مي‌كنند.

متدولوژي تحقيق

در اين بخش نوع مطالعه (توصيفي يا تحليلي) و جامعه موردنظر را كه تحقيق بر روي آن صورت مي‌گيرد، باید توضیح داده شود. در اين مرحله بهتر است با كمك مشاور آماری يا مشاور روش تحقيق آگاه به تجزيه و تحليل داده‌ها، حجم نمونه و روش تحلیلهای آماري را مشخص كرد.

مدت زمان لازم براي اجراي طرح

در اين قسمت زمان لازم براي اجراي طرح بايد ذكر شود و نوع و تاريخ فعاليتهاي انجام شده را در خصوص انجام طرح در جدولي زماني به نام جدول گانت كه در فرمهاي پروپوزال وجود دارد مشخص شود.

فهرست منابع:

در اين بخش مشخصات منابع مورد استفاده در متن پروپوزال ارائه مي گردد و فهرست منابع فارسي و انگليسي همراه با هم نوشته می شود.

با توجه به آنکه پروپزال یکی از دغدغه های دوره تحصیل دانشجویان کارشناسی ارشد و دکترا می باشد لذا جهت اطلاعات بیشتر دانشجویان عزیز نحوه نگارش آن را به استحضار می رساند:

نحوه نگارش پروپوزال

پروپوزال يا طرح تحقيق ، پيش نويس پ‍ژوهشي است كه شما مي بايست براي اخذ مدرك تحصيلي خود انجام دهيد. در پروپوزال ، شما به معرفي موضوعي كه براي پايان نامه خود انتخاب كرده ايد ، توضيح اهميت آن موضوع ، ذكر پ‍‍ژوهش هايي كه در گذشته در اين باره صورت گرفته ، و نتايجي كه فكر مي كنيد از تحقيق خواهيد گرفت می پردازيد. هم چنين روش يا روش هايي كه در پژوهش از آن ها بهره خواهيد گرفت را ذكر مي كنيد.

شكل پروپوزال بنا بر هدفي كه از آن داريد و يا به مقتضاي رشته تحصيلي شما مي تواند قدري متغير باشد. اما شكل بندي بنيادين آن ، همواره بايد شامل عنوان بندي ها و بخش هاي زير باشد :

1- موضوع تحقيق ( Project Title )

ذيل اين عنوان مي بايست عنوان دقيق تحقيق خود را ذكر كنيد. براي مثال :

Project Title: Women Role in Southeast Thailand

2- توضيح موضوع و اهميت آن ( Importance and Statement of Topic )

در اين بخش مي بايست جوانب موضوع ، چگونگي ارتباط آن با رشته تحصيلي مورد نظر ، و اهميت موضوع به لحاظ علمي و كاربردي را توضيح دهيد.

3- ادبيات تحقيق و پژوهش هاي مرتبط ( Review of Literature and Relevant Topics)

زير اين عنوان ، بايد توضيح مختصري درباره پژوهش هايي كه پيش از شما روي اين موضوع و موضوعات نزديك به آن انجام شده بدهيد. در اين بخش در واقع بايد به ذكر پژوهش هايي بپردازيد كه شما قصد داريد يافته هاي آن ها را تكميل كنيد ، اشتباهات آن ها را رفع نماييد و يا نتايج آن ها را رد كنيد.

4- اهداف و فرضيه ها ( Aims and Hypothesizes )

در اين بخش بايد به ذكر نتايجي بپردازيد كه فكر مي كنيد از تحقيق خواهيد گرفت. توضيح دهيد كه از انجام تحقيق چه هدفي داريد؟ به كدام سمت حركت مي كنيد؟ و فكر مي كنيد به كجا خواهيد رسيد؟

5- روش ها و ابزار هاي تحقيق ( Methodology )

در اين قسمت توضيح دهيد كه در انجام پروژه از چه روش هاي علمي سود خواهيد برد و چه ابزارهايي را براي رسيدن به اهداف تحقيق به خدمت خواهيد گرفت.

6- منابع( References )

فهرستي از منابعي كه فكر مي كنيد از آن ها استفاده خواهيد كرد و به كار شما مرتبط هستند را الفبايي و منظم كنيد و در اين بخش بياوريد.

*نكات مهم

1- پروپوزال را با موضوع شروع نكنيد، بلكه عنواني مانند مثال زير را در روي جلد بياوريد و بعد متن پروپوزال را بنويسيد :

A PhD / Master Dissertation Proposal Presented to

The Department of Gerontology

Faculty of Gerontology

University Putra Malaysia

By : Maryam Mobini

2- اين نكات را در مورد انتخاب و نگارش تيتر پروژه رعايت كنيد :

الف ) سعي كنيد موضوع روشن و ساده باشد. از خوشگل كردن عنوان تحقيق خودداري كنيد !

ب ) عنوان پروژه را به صورت خلاصه اي فشرده از آن چه در ذهن داريد در نظر بگيريد. سعي كنيد با همان يك جمله عنوان پروژه بتوانيد چارچوب كلي تحقيق و هدف هايتان را به خواننده منتقل كنيد. عنوان كار شما بايد كاملاً مشخص كند كه شما مي خواهيد چه چيز را و در چه شرايطي مطالعه كنيد.

پ ) در جمله بندي عنوان پروژه دقت كنيد تا چيدمان آن طوري باشد كه آن چه اصل موضوع تحقيق شماست از فرع آن قابل تشخيص باشد. به اين دو مثال دقت كنيد:

1- Red-haired Musicians and Their Preferences for Music Style

2- Music Style Preferences of Red-haired Musicians

در اين جا هر دو جمله ظاهراً يك مفهوم را منتقل مي كنند:"سليقه موزيسين هاي مو قرمز در انتخاب سبک موسيقي" . اما عملاً تفاوتي بين اين دو وجود دارد و آن هم اين است كه در جمله اول ، تعبير خواننده اين است كه توجه بيشتر ما به موزيسين هاي مو قرمز است و ما اول موزيسين هاي مو قرمز را بررسي مي كنيم و بعد به سليقه موسيقيايي آن ها مي پردازيم. اما در جمله دوم بر عكس ، اولويت به سبك هاي موسيقي و سليقه موسيقيايي داده شده و موزيسين هاي مو قرمز در درجه دوم قرار دارند.

ت ) سعي كنيد كلمات اضافي را از عنوان پروژه حذف كنيد . دو مثال زير در واقع يكي هستند ، اما شماره 2 مقبوليت بيشتري دارد :

1- The Systematic Development which has occurred during last 50 years and has Changed the face of Southeast Asia

2- Changes and Development in Southeast Asia

3- در مورد (1)هدف هايي كه از تحقيق داريد و (2) ابژه اي كه براي مطالعه انتخاب كرده ايد (Objectives) حتماً دقت كنيد كه در رابطه كامل با هم باشند و در نگارش پروپوزال سعي كنيد كه اين رابطه را به خوبي نمايش دهید. منظور اين است كه مثلاً اگر هدفي كه مي خواهيد به آن برسيد ، نامناسب بودن عروسك هاي باربي براي تربيت دختران هست ، انتخاب ابژه اي مانند جامعه دختران 15 ساله ساكن منطقه 20 تهران ، نا مناسب و نامربوط به نظر مي رسد. توجه داشته باشيد كه بهترين ابژه را براي رسيدن به هدفتان انتخاب كنيد.

4- در زمينه چگونگي انتخاب روش تحقيق نيز ، وضع به همين ترتيب است. سعي كنيد مناسب ترين ، عملي ترين ، علمي ترين و هم خوان ترين روش را براي پژوهش مورد نظرتان انتخاب كنيد.

5- پروپوزال را تميز و با بخش بندي مناسب تحويل دهيد. سعي كنيد مرز بين عنوان ها مشخص باشد و مطالب را بر روي 1 روي كاغذA4 تايپ كنيد.

6- حجم پروپوزال میبایست برای دوره های کارشناسی ارشد حداقل 5 صفحه و برای دکتری حداقل 8 صفحه باشد. در این میان حداقل یک صفحه به ادبیات تحقیق و حداقل یک صفحه به منابع تحقیق اختصاص دهید. سعی کنید از منابع جدید و به روز استفاده نمایید و همه ی منابع پروژه فارسی زبان نباشند. هم چنین توجه بفرمایید فونت استاندارد برای پروپوزالTimes and New Romans با سایز 12 است.

7- از نوشتن موارد اضافه در پروپوزال ، مثل عريضه نويسي براي استاد راهنما و غيره ، جداً خود داري كنيد. از توضيح اضافه هم پرهيز كنيد.

8- در مورد نگارش انگليسي ، حتماً درباره متن پروپوزال با يك مترجم و يا كسي كه انگليسي ادبي را به خوبي مي داند مشورت كنيد. متن پروپوزال می بایست به لحاظ علمی و ادبی هیچ غلطی نداشته باشد.

9- پروپوزال را جدي بگيريد! سنجش علمي شما در واقع فقط از طريق پروپوزال ميسر است . پس تمام تلاش و دانش خود را براي تنظيم آن به كار بگيريد.

راهنماي تنظيم و تدوين پيش نويس پايان نامه (پروپوزال)

تنظيم عنوان : اولين آشنايي با هر تحقيق توسط عنوان آن صورت مي گيرد . داشتن تصور روشني از موضوع مورد تحقيق ، محقق را در ارايه عنواني روشن و يا معني كمك مي نمايد . رعايت نكات زير در تنظيم عنوان طرح ضروري است :

از نظر جمله بندي و رعايت قواعد دستوري صحيح باشد .

از بكار بردن علائم اختياري و اصطلاحات ناآشنا پرهيز شود .

به سئوالات چه چيز ، چه كساني ، چگونه ، كجا و چه زماني پاسخ دهد .

فاقد كلمات اضافي بوده و به طور روشن و واضح تنظيم شود .

به طور كلي هدف اصلي مطالعه را بيان دارد .

عاري از پيش داوري باشد .

بيان مسئله

از بخشهاي مهم و زير بنايي براي نگارش پيش نويس طرح تحقيقاتي ، بيان مسئله است كه ضمن آشنا نمودن خواننده با موضوع تحقيق در روشن نمودن مراحل بعدي پژوهش مثل اهداف و روش ، تاثير بسيار دارد . در اين بخش محقق اطلاعات زمينه اي و ابعاد مختلف موضوع ، دلايل انتخاب و فوايد ناشي از تحقيق را به روشني توضيح مي دهد تا ايدة تحقيق موجه جلوه كند و ضرورت انجام آن احساس شود و اهميت آن آشكار گردد . بيان مسئله همچنين در ارائه طرح به مسئولين و سازمانهاي تامين كننده بودجه و توجيه آنان كاربرد دارد .

در نگارش اين مبحث بايد ابتدا به ارائه موضوعات كلي پرداخت ، سپس طي يك روند منطقي موضوع مورد نظر را به طور اختصاصي شرح داد . به عنوان مثال اگر موضوع مورد بررسي تاثير نوعي وسيله پيشگيري از بارداري است ، بهتر است اول اشاره اي مختصر به مشكلات ازدياد جمعيت نمود . سپس راههاي كنترل جمعيت و راههاي پيشگيري از بارداري و در نهايت به طور اختصاصي به روش مورد نظر پرداخت . توجه به نكات زير در تدوين بيان مساله ضروري است :

تعريف مساله ( توضيح بنيادي موضوع ، تبيين ابعاد و وسعت آن )

اهميت مساله ( با تاكيد بر منابع علمي و اطلاعات جديد )

راه حلهاي موجود ( با تاكيد بر منابع علمي و اطلاعات جديد )

لزوم اجراي پژوهش ( مثل عوارض ناشي از تداوم مشكل )

اشاره به آنچه مي خواهد انجام شود همراه با اشاره اي كلي به اهداف و جمعيت مورد مطالعه .

بررسي متون

چرا بررسي متون هنگام تهيه طرح پژوهشي حائز اهميت است ؟

از دوباره كاري جلوگيري مي كند .

به يافتن آنچه ديگران درباره موضوع شما دريافته و گزارش نموده اند كمك مي كند . اين امر ممكن است به اصلاح بيان مسئله بينجامد .

زمينه آشنايي با انواع مختلف روش كار كه امكان استفاده از آن در مطالعه شما وجود دارد را فراهم مي نمايد .

دلايلي براي ديگران تامين مي كند تا از پژوهش پيشنهادي شما پشتيباني كنند .

منابع گوناگون كسب اطلاعات كدامند ؟

افراد ، گروهها و موسسات

اطلاعات منتشر شده (كتب ، مقالات ، اندكس و چكيده ها )

اطلاعات منتشر نشده ( ساير طرح هاي تحقيقاتي در همين زمينه ، گزارشات ، نوشته جات )

مواد سمعي بصري و اطلاعات كامپيوتري

اين منابع گوناگون را كجا مي توان يافت ؟

منابع گوناگون اطلاعاتي را مي توان در سطوح مختلف سيستم اجرايي در سطح ملي و بين المللي مورد توجه و مرور قرار داد .

براي دستيابي به هر منبع و گرفتن اطلاعات به روش كارآمدتر ، لازم است استراتژي مناسبي داشته باشيد . اين استراتژي مي تواند بر حسب محل كار و موضوع تحت مطالعه متفاوت باشد اما كلاً ممكن است شامل گامهاي زير باشد :

شناسايي يك شخص كليدي ( محقق و يا سياست گذار ) ، مطلع نسبت به موضوع ، و خواستن از وي تا ماخذ و يا نام افراد ديگري را كه مي توانند اطلاعات بيشتري به شما بدهند در اختيارتان بگذارد .

بررسي ليست سخنرانان يك كنفرانس راجع به موضوع مورد نظر و مشخص كردن افراد صاحب نظر .

ملاحظه ليست ماخذ يا عناوين مناسب در مقالات و كتب كليدي مربوط به موضوع ، براي تعيين منابع .

ملاحظه ماخذ در نمايه نامه ها ، اندكس ها ( مثل Index Medicus) و چكيده نامه ها ( Excerpta Medica)

تماس با كتابداران در دانشگاهها ، انستيتوهاي تحقيقاتي ، وزارت بهداشت و روزنامه ها و تقاضاي ماخذ مناسب .

تقاضاي بررسي كامپيوتري متون ( مثلاً مدلاين و يا EMBASE) . بعضي از كتابخانه ها و آژانس ها در صورت درخواست تلفني يا كتبي ، شما را در زمينه بررسي متون ياري خواهند كرد . اين درخواست بايد بسيار اختصاصي باشد ، در غير اين صورت ممكن است ليستي بلند از ماخذيكه بسياري از آنها به سوژه شما مرتبط نيست دريافت داريد . در صورتيكه درخواست بررسي متون از طريق كامپيوتر مي نمائيد . بهتر است كلمات كليدي مناسبي كه مي توانند دريافتن مقالات مرتبط بكار گرفته شوند را پيشنهاد كنيد ( پيشنهاد مي شود از كتاب Mesh براي اينكار استفاده شود .)

با ماخذ يافت شده چه بايد كرد ؟

ابتدا بايد مرور و يا خوانده شوند .

سپس خلاصه اي از اطلاعات مهم ماخذ را بايستي روي كارتهاي اندكس و يا كامپيوتر وارد كرد .

اين اطلاعات مي تواند بعداً به گونه اي طبقه بندي گردد كه به آساني قابل بازيابي باشد .

و بالاخره بايستي از آنها خلاصه اي به رشته تحرير در آورد .

اطلاعات ثبت شده روي كارت اندكس بايد به نحوي باشد كه كليه داده هاي لازم را براي تهيه گزارش به سادگي در اختيارتان قرار دهد .

براي مقاله : اطلاعات مربوطه بايستي به طريق زير تنظيم گردد :

نويسنده يا نويسندگان ( اول نام فاميل ) ،عنوان مقاله ، نام مجله ،سال انتشار ، شماره مجله ، شماره صفحات

مثال

براي كتاب ، اطلاعات مربوط بايستي به صورت زير تنظيم گردد :

مولف يا مولفين ( اول نام فاميل ) ، عنوان كتاب ، مرتبه ويرايش ، محل انتشار ، ناشر ، تعداد صفحات كتاب .

مثال :

براي رفرانس دادن به فصلي از يك كتاب : نام نويسنده فصل مربوطه ( اول نام فاميل ) ، عنوان فصل در : ويراستاران كتاب ( اول نام فاميل ) ، عنوان كتاب ، محل انتشار و ناشر و سال ، شماره صفحات فصل كتاب

مثال :

اطلاعاتي را كه بر اساس دستور العمل فوق ثبت شد ، مي توان به آساني در تهيه ليست ماخذ در طرح پيشنهادي بكار گرفت .

كارت اندكس بايستي حاوي چند مشخصه و اطلاعاتي به قرار زير باشد :

واژه هاي كليدي

خلاصه اي از محتواي كتاب يا مقاله با تاكيد بر اطلاعات مربوط به مطالعات شما

تجزيه و تحليل مختصري از محتوا همراه با ابراز نظريه هايي مانند :

مناسب بودن كار

نقاط قوت مطالعه

چگونگي استفاده از اين اطلاعات در تحقيق شما

چگونه مرور بر متون را مي نويسيد ؟

گامهاي چندي در تهيه مرور بر اطلاعات موجود بايستي برداشته شود براي اين كار :

• نخست كارتهاي اندكس خود را در گروههاي مناسب بر حسب جنبه هاي خاص مساله تنظيم كنيد .
• سپس نسبت به ترتيبي كه مي خواهيد اين جنبه ها را مورد بحث قرار دهيد تصميم گيري نمائيد .

اگر دريافتيد كه هنوز مقاله يا اطلاعات درباره بعضي جنبه هاي مهم را نيافته ايد ، تلاش دوباره اي را در اين مورد آغاز كنيد .

• بالاخره بحث مناسبي را در حدود يك تا دو صفحه با استفاده از تمام ماخذ مربوطه به رشته تحرير در آوريد .

توصيه مي شود كه در متن از شماره هاي پشت سر هم براي ارجاع به ماخذ استفاده كنيد . سپس ماخذ خود را به همان ترتيب و با استفاده از نمونه اي كه در بخش كارت اندكس ارائه شده تنظيم نمائيد اين ليست را به صورت پيوست به طرح پژوهشي خود اضافه نمائيد و يا ممكن است در داخل گزارش ، به عوض شماره ، از نام فاميل نويسنده ، سال انتشار و صفحاتي كه اطلاعات از آن بدست آمده استفاده گردد . اين اطلاعات در داخل پرانتز قرار گرفته و در انتهاي طرح تحقيقاتي بر حسب حروف الفبا مرتب مي گردند .

تورش در بررسي متون

تورش در متون يا در مرور بر متون مي تواند به صورت اخلال در اطلاعات مرجود تلقي شود به طوريكه نظريات با استنتاج هايي را منعكس كند كه نماينده وضعيت واقعي نباشد .

آگاهي نسبت به انواع مختلف تورش مفيد خواهد بود . اين امر به شما كمك مي كند كه به متون موجود با ديد انتقادي بنگريد . هر گاه نسبت به بعضي ماخذ ملاحظاتي داريد با نظرات متناقضي را مي يابيد اينها را صريح و منتقدانه مورد بحث قرار دهيد . چنين نگرش منتقدانه اي مي تواند در اجتناب از تورش در مطالعه خودتان به شما كمك كند . انواع رايج تورش شامل موارد زير است :

استفاده از مغلطه به جاي استدلال براي متقاعد ساختن خواننده و بنابراين گمراه ساختن وي .

كوچك شمردن اختلاف نظر ها و نتايج متفاوت

محدود ساختن ماخذ تنها به آنهاييكه نقطه نظر نويسنده را تائيد مي كنند .

گزارش موارد اختلاف كم اهميت بين گروههاي مورد و شاهد به صورت با اهميت

كسب نتايج دور از دسترس از نتايج مقدماتي يا سست و يا تعميم هاي همگاني از موارد محدود .

ملاحظات اخلاقي

تورشهايي كه در بالا بدان اشاره رفت امانتداري علمي محقق مسئول را به زير سئوال مي برد . علاوه بر آن ، بي دقتي در ارائه و تفسير داده ها ممكن است خواننده اي را كه مي خواهد از نتايج استفاده كند ، در مسيري غلط قرار دهد . چنين امري مي تواند عواقب جدي از نظر زمان و بودجه ايكه صرف تحقيق در سيستمهاي بهداشتي شده به همراه داشته و ممكن است منجر به تصميمات غلطي گردد كه سلامت انسانها را به خطر اندازد . اقدام غير اخلاقي ديگر مي باشد ، بكارگيري نتايج تحقيقات ديگران بدون اشاره به آنها در ليست ماخذ خود لذا در تهيه طرح تحقيقاتي و يا در تهيه گزارش تحقيق بايد همواره ماخذ را به صورت دقيق ارائه نمود .

اهداف و فرضيات

يكي از اساسي ترين قسمتهاي هر طرح پيشنهادي اهداف آن است ، اهداف خلاصه آن چيزي است كه با اجراي مطالعه بايد به آن رسيد . اهداف بايستي رابطه نزديكي با بيان

مسئله داشته باشند تنظم آنها در طرح پيشنهادي در قالب اهداف كلي ( اصلي ) و اهداف اختصاصي ( ويژه – جزئي ) صورت مي گيرد .

هدف كلي ( General Objective) : آنچه را كه مطالعه به طور كلي بدان دست خواهد يافت را هدف كلي است .

اهداف اختصاصي ( Specific Ob) : اهداف اختصاصي اجزاي مختلف هدف كلي هستند كه پيدا كردن پاسخ براي آنها جهت رسيدن به هدف كلي ضروري است . با تعيين اهداف اختصاصي چهارچوب مطالعه مشخص شده و از گردآوري اطلاعات غير ضروري جلوگيري مي شود .

هدف اختصاصي محقق را در مشخص كردن متغيرها ، نوع مطالعه ، روش كار ، نحوه گرد آوري اطلاعات ، طرح جداول و غيره ، هدايت مي كند .

- توجه به نكات زير در بيان اهداف ضروري است :

- با توالي منطقي ، جنبه هاي گوناگون مسئله را بپوشاند .

- با توجه به شرايط و امكانات ، واقع بينانه باشد .

- به صورت قابل اندازه گيري با افعال عملي كه براي سنجش از توانايي كافي برخوردار باشند ، بيان گردد . ( از ميان افعال عملي مي توان به تعيين كردن ، مقايسه كردن ، محاسبه كردن و .. ) اشاره كرد .

مثلاً در مطالعه توصيفي تحت عنوان بررسي ميزان مرگ و مير داخل بيمارستاني ناشي از جراحي قلب در بيمارستان دكتر شريعتي در سال 1377 : اهداف به صورت زير نوشته مي شوند :

هدف كلي تعيين ميزان مرگ و مير داخل بيمارستاني ناشي از جراحي قلب در بيمارستان دكتر شريعتي در سال 1377 .

اهداف اختصاصي

تعيين توزيع جنسي مرگ و مير ناشي از جراحي قلب در بيمارستان دكتر شريعتي در سال 1377

تعيين توزيع سني مرگ و مير ناشي از جراحي قلب در بيمارستان دكتر شريعتي در سال 1377

تعيين درصد مرگ و مير بر حسب نوع جراحي ناشي از جراحي قلب در بيمارستان دكتر شريعتي در سال 1377

تعيين علل مرگ و مير ناشي از جراحي قلب ناشي از جراحي قلب در بيمارستان دكتر شريعتي در سال 1377

فرضيه : اگر بر اساس تجربيات قبلي نسبت به مسئله مورد مطالعه توجيهي وجود دارد يا عواملي را مي شود پيش بيني كرد كه قابل آزمون باشند ، سئوال تحقيق به شكل فرضيه تنظيم مي گردد ( بر حسب نوع مطالعه )

فرضيه پيش گويي رابطه يك يا چند عامل يا مسئله مورد مطالعه مي باشد كه قابل آزمون آماري است . در اين قسمت فرضيات را مي توان به صورت فرضيه صفر ( H₀) و يا فرضيه تحقيق ( H_{1 ‌‌}) بيان كرد .

بعنوان مثال در مطالعه اي تحت عنوان مقايسه كارائي دو داروي A, B در درمان بيمار X مي توان فرضيه ( H₀) را به صورت:

كارايي دو داروي B,A در درمان بيمار X تفاوتي ندارند .

و يا فرضيه ( H_{1 ‌‌}) را به صورت :

كارايي دو داروي B,A در درمان بيمار X تفاوتي دارند . و يا كارايي داروي A در درمان بيمار X بيشتر از داروي B است نوشت

روش شناسي

تا اين مرحله ، موضوع تحقيق را انتخاب نموده ، اهميت مسئله مورد تحقيق را به همراه مروري بر مطالعات انجام شده مطرح و اهدافي براي پروژه تنظيم كرده ايد . حال در اين مرحله بايستي راه رسيدن به اهداف مورد نظر مشخص گردد . اين بخش به متغيرها ، نوع مطالعه ، جمعيت مورد مطالعه ، روش جمع آوري داده ها ، روش اجراي طرح ، روش تجزيه و تحليل داده ها و مشكلات و محدوديتهاي مطالعه مي پردازد .

متغيرها : متغير عبارت است از صفت يا مشخصه قابل اندازه گيري يك فرد يا پديده كه مي تواند مقادير مختلف داشته باشد و از فردي به فرد ديگر تغيير كند . به بيان ديگر متغير به خصوصياتي از افراد مورد مطالعه كه اندازه گيري مي شوند يا مورد پرس و جو قرار مي گيرند اطلاق مي شود . همانگونه كه در بحث اهداف ذكر گرديد متغيرها عمدتاً بر اساس اهداف ويژه تعيين مي شوند و براي ثبت هر يك از آنها بايد دليل و هدفي وجود داشته باشد . و تعريف ، مقياس ، نقش و واحد آنها ذكر شود .

تعريف عملي : متغيرهاي طرح بايد تعريف دقيق و مشخصي داشته باشند . گاهي اوقات تعريف يك متغير نسبتاً مشخص است و نياز به تعريف بيشتري ندارد ، به عنوان مثال براي متغير قد لازم نيست حتماً تعريفي مانند فاصله كف پا تا فرق سر بر حسب سانتي متر را ارائه دهيم ( هر چند ذكر مواردي كه هنگام اندازه گيري آن در نظر مي گيريم مانند بدون كفش بودن ، وضعيت ايستادن و .. لازم و ضروري است ) . ولي گاهي اوقات تعاريف متعددي براي يك متغير مي توان در نظر گرفت كه در اين موارد بايد حتماً تعريف خود را ارائه دهيم . به عنوان مثال اگر محققي در نظر داشته باشد شيوع چاقي را در يك اجتماع خاص در نظر بگيرد . بايد حتماً تعريف دقيقي از چاقي ارائه كند . مثلاً BMI بالاي 25 را به عنوان چاقي در نظر بگيرد . در غير اين صورت يك محقق ممكن است با يك تعريف خاص شيوع چاقي را در يك اجتماع 12 % و محقق ديگر يا تعريف ديگري اين عدد را در همان اجتماع 300 % به دست آورد .

مقياس : متغيرها از لحاظ نوع عمليات رياضي كه مي توان روي آنها انجام داد به دسته هاي مختلفي تقسيم مي شوند :

اسمي Nominal رتبه اي Ordinal فاصله اي Interval نسبتي Ratio

متغيرهاي اسمي : متغيرهايي هستند كه حالتهاي مختلف آنها نسبت به هم برتري ندارند، مانند جنس ، گروه خوني يا رنگ چشم ( حالتهاي مختلف رنگ چشم ، آبي ، ميشي ، قهوه اي و .... برتري خاصي نسبت به هم ندارند ) . متغيرهاي رتبه اي ، متغيرهاي خاصي هستند كه حالات مختلف آنها هر كدام كمتر يا بيشتر از ديگري است و مي توان آنها را مرتب كرد . مانند:

شدت درد : بدون درد خفيف متوسط شديد

فراواني درد : هرگز ندرتاً گاهي اغلب

هر چند حاتهاي مختلف يك متغير رتبه اي نسبت به هم برتري دارند . ولي فاصله آنها مقدار مشخصي نيست به عنوان مثال فاصله ندرتاً تا گاهي به اندازه فاصله گاهي تا اغلب نيست .

متغيرهاي فاصله اي و نسبتي آنهايي هستند كه حالتهاي مختلف آنها از يكديگر كمتر يا بيشتر هستند و فاصله در اين متغيرها مفهوم مشخص و ثابتي دارد . صفر در مقياس فاصله اي نشان دهنده فقدان خاصيت مورد نظر نيست ( مانند درجه حرارت ) در حاليكه در مقياس نسبتي ، صفر بدليل فقدان ويژگي مورد اندازه گيري است در نتيجه نسبت مابين اعداد در اين مقياس همان نسبت مقدار آن ويژگي است ( مانند قد و وزن . درآمد و ...) .

اين تقسيم بندي متغيرها از لحاظ عمليات رياضي و كارهاي آماري كه مي توان بر روي آنها انجام داد اهميت دارد . به عنوان مثال در متغيرهاي فاصله اي مي توان تفاضل انجام داد و يا از آنها ميانگين گرفت . در حالي كه در مورد يك متغير رتبه اي حالتهاي مختلف آن قابل كسر كردن از هم نمي باشد و متوسط منهاي شديد هيچ مفهومي ندارد و يا ميانگين گرفتن از متغيرهاي رتبه اي مفهوم خاصي ندارد . به همين ترتيب بسياري از عمليات رياضي پيچيده تر كه بر روي متغيرهاي فاصله اي و نسبتي اجرا مي شود در مورد متغيرهاي رتبه اي قابل استفاده نمي باشد و عملياتي هم كه روي متغيرهاي رتبه اي مي تواند اجرا شود ، روي متغيرهاي اسمي قابل اجرا نيست . در متغيرهاي اسمي يا درصد با نسبت مقادير مختلف كار داريم مانند درصد گروه خوني A و يا نسبت جنس و يا نسبت جنس زن در كل بيماران لوپوسي .

در مورد اين مقياسها بايد به چند نكته اساسي توجه كرد :

1 . متغيرهايي كه داراي مقياسهاي سطح بالا هستند را مي توان به متغيرهاي با مقياسهاي سطح پايينتر تبديل كرد . مثلاً فشار خون كه يك متغير فاصله اي است را مي توان به يك متغير رتبه اي تبديل نمود . به عنوان مثال به صورت زير :

فشار خون طبيعي : mmHg 90 < DBP

پر فشاري خفيف : mmHg 99 < DBP mmHg90

پر فشاري متوسط : mmHg 109 < DBP < mmHg 100

پر فشاري شديد : mmHg 110 DBP

و يا مي توان حتي ان را به يك متغير دو حالتي كه نوع خاصي از يك متغير اسمي است تبديل كرد .

پر فشاري خون ندارد : mmHg 90 < DBP

پر فشار خون دارد : mmHg 90 DBP

اما عكس اين موضوع ( تبديل از پايين به بالا ) معمولاً ممكن نيست .

2- اين كه چه مقياسي را براي يك متغير انتخاب كنيم ، بستگي به عوامل مختلفي دارد :

الف – معمولاً بهترين حالت اين است كه در صورت امكان بالاترين مقياس را براي متغير انتخاب كنيم ( مثلاً فشار خون را بر حسب ميلي متر جيوه اندازه گيري كنيم ) زيرا در اين حالت امكان انجام عمليات رياضي بيشتري بر روي متغير وجود دارد و حساسترين تستهاي آماري در اين حالت مي توانند كاربرد داشته باشند . در صورت لزوم نيز مي توان آنها را به مقياسهاي سطح پايين تر تبديل كرد .

ب – گاهي به دليل مشكلات عملي چنين كاري امكان پذير نيست . مثلاً ممكن است امكانات كافي براي اندازه گيري دقيق تر پروتئين ادرار بر حسب گرم نداشته باشيم و مقدار آن را فقط به صورت رتبه اي ( +++ ، ++ و + ) بيان كنيم .

ج – گاهي هدف ما از مطالعه به صورتي است كه اصولاً هيچ نيازي به مقياس سطح بالا نداريم . در اين صورت مي توان متغير را از ابتدا با مقياس سطح پايين سنجيد . به عنوان مثال اگر هدف از مطالعه اي ، تعيين درصد پر فشاري خون در يك اجتماع خاص باشد كافي است فقط بدانيم شخصي مبتلا به پر فشاري خون بوده يا خير ؟ و اصولاً لزومي به ذكر عدد دقيق فشار خون نيست . البته وقوع چنين حالتي بسيار بعيد است و بهتر است از ابتدا مقياس سطح بالا استفاده شود و در صورت لزوم در هنگام آناليز به سادگي مي توان آن را به مقياس مناسب تبديل نمود . هنگام انتخاب مقياس يك متغير رتبه اي بايد سعي كرد تعداد رده هاي آن را براي جدا كردن حالات مختلف از هم كافي باشد و در عين حال زياد كردن بيش از حد تعداد رده ها ممكن است ايجاد مشكل بكند . مثلاً همانطور كه گفته شد براي شدت سر درد ممكن است چهار رده ( ندارد ، خفيف ، متوسط ، شديد ) كافي باشد .

نقش : متغيرها از لحاظ نقشي كه در يك مطالعه ايفا مي كنند نيز به دسته هاي مختلفي تقسيم بندي مي شوند . در مطالعات تحليلي متغيرها به چند دسته تقسيم ميشوند :

متغيرهاي زمينه اي

متغيرهاي مستقل

متغيرهاي وابسته

متغيرهاي مخدوش كننده

متغيرهاي زمينه اي ، متغيرهايي هستند كه تقريباً در هر مطالعه اي مورد بررسي قرار مي گيرند مانند سن ، مذهب ، نژاد ، محل سكونت و .. اين متغيرها چون به راحتي قابل بررسي هستند و تقريباً با هر فاكتور ديگري ارتباط دارند در بيشتر مطالعات مورد بررسي قرار مي گيرند . متغير وابسته، همان معلول است و متغير مستقل ، متغيري است كه به عنوان علت احتمالي ، تحت بررسي است . به عنوان مثال ممكن است بخواهيم بدانيم آيا مصرف سيگارايجاد سرطان ريه مي كند يا خير ؟ در اين حالت مصرف سيگار متغير مستقل و سرطان ريه متغير وابسته است .

سرطان ريه – مصرف سيگار

در حالتي كه بخواهيم بدانيم آيا استرس باعث مصرف سيگار مي شود يا خير ؟ سيگار كشيدن متغير وابسته و مقدار استرس متغير مستقل است . مصرف سيگار – استرس

در مطالعه اي كه رابطه بين سطح تحصيلات مادر و سوء تغذيه در كودكان زير 5 سال را بررسي مي كند ممكن است ارتباطي بين سطح تحصيلي پايين و وجود سوء تغذيه يافت شود ولي بايد دقت كرد كه در اين مثال سطح درآمد خانواده مي تواند بر هر دو عامل تاثير گذار باشد . در اين جا متغير درآمد مي تواند به عنوان يك متغير مخدوش كننده مطرح باشد . بنابراين متغيرهاي مخدوش كننده متغيرهايي هستند كه خود شخصاً متغير مستقل يا وابسته مطالعه نيستند ولي به نحوي در تضعيف يا تقويت ارتباط آنها موثر هستند و بايد مورد بررسي قرار گيرند . بايد توجه نمود كه متغير مخدوش كننده از طريق اثر همزمان بر روي متغير مستقل و وابسته موجب اين امر مي شود .

درآمد

سوء تغذيه سطح تحصيلي

براي بررسي متغيرهاي مخدوش كننده در طرح راه مناسب اين است كه در يك دياگرام تمامي عوامل مداخله گر در ان بررسي را كشيد و از ميان آنها عواملي كه بيشترين اهميت را دارند برگزيد و مورد مطالعه قرار داد .

نكته مهم آن است كه در مطالعات توصيفي كه يك رابطه علت – معلولي مورد بررسي نيست ، اصلاحات ذكر شده فوق مفهوم روشني پيدا نمي كنند . در واقع در اين مطالعات تعدادي متغير زمينه اي و تعدادي نيز متغير اصلي وجود دارند .

جدول متغيرها : در يك پروتكل تحقيقاتي متغيرها را به صور مختلف ارائه مي كنند كه مرسوم ترين آنها تشكيل جدولي از متغيرها بوه كه در آن نام ، تعريف عملي ، مقياس ، نقش و واحد آن مشخص مي گردد . به عنوان نمونه به جدول زير توجه نماييد .

2- نوع مطالعه

انتخاب نوع مطالعه به ماهيت مسئله ، ميزان اطلاعات موجود درباره يك شكل و منابع موجود براي انجام طرح بستگي دارد . تقسيم بندي هاي گوناگوني براي انواع مطالعات موجود است . يكي از انواع تقسيم بنديها به شرح زير است :

مطالعات غير مداخله اي : در اين نوع از مطالعات ، محقق اهداف مورد تحقيق را فقط توصيف و مورد بررسي قرار داده و تغييري ( مداخله اي ) در آنها به عمل نمي آورد ( مطالعات مشاهده اي نيز ناميده مي شوند ) .

مطالعات مداخله اي : كه در آنها پژوهشگر در وضعيت مورد تحقيق دست كاري به عمل آورده با تغييراتي كه در آنها ايجاد مي كند و پيامدهاي اين دست كاري را اندازه مي گيرد . ( مثال : ارائه آموزش بهداشت به مردم و تعيين ميزان بالا رفتن پوشش واكسيناسيون كه در اين جا آموزش بهداشت ، مداخله يا دستكاري محسوب گشته و اثر اين مداخله به صورت بالا رفتن ميزان پوشش واكسيناسيون اندازه گيري مي شود .

مطالعات غير مداخله اي ( مشاهده اي )

انواع اين گروه از مطالعات عبارتند از :

مطالعات اكتشافي

مطالعات توصيفي

مطالعات مقايسه اي ( تحليلي )

مطالعات اكتشافي

مطالعه اكتشافي ، مطالعه اي است در سطح كوچكي ( روي تعداد كمي از افراد ) و به مدتي كوتاه انجام مي شود . اين مطالعه مواقعي به كار ميرود كه اطلاعات موجود در مورد يك مشكل يا يك وضعيتي بسيار ناقص باشد .

مطالعات توصيفي

مطالعه توصيفي شامل جمع آوري و ارائه منظم داده ها است تا تصوير روشني از يك موقعيت خاص بدست آيد .

مطالعه توصيفي را مي توان روي گروههاي كوچك يا بزرگي از افراد انجام داد .

مطالعات توصيفي كه روي يك مورد ( مثلاً يك بيمار ) يا تعداد محدودي بيمار انجام مي شود مشخصات فرد يا افراد مورد مطالعه را به طور دقيق و مفصل توصيف مي نمايد منظور از موارد ممكن است يك بيمار ، يك مركز بهداشتي ، يا يك روستا باشد . نتيجه چنين مطالعاتي ممكن است نگرش ما را نسبت به مشكل تغيير داده و نگرش جديدي ايجاد نمايد . مطالعه موارد در علوم اجتماعي ، مديريت ، و طب باليني كاربرد زيادي دارد . مثلاً در پزشكي مي توان مشخصات يك بيماري ناشناخته اي را توصيف نمود ( گزارش مورد ) . معمولاً اطلاعات حاصله از گزارش مورد ( CASE REPORT ) مبنايي است براي مشخص ساختن شكل باليني بيماري . البته اگر محقق بخواهد نتايج حاصله از مطالعه يك يا چند مورد ( مثلاً بيماري ) را به يك جامعه تعميم دهد بايد مطالعه مقطعي وسيعي انجام دهد .

بررسيهاي مقطعي Cross Sectional

هدف بررسيهاي مقطعي ، تعيين توزيع فراواني متغيرهاي مختلف در يك جمعيت و در يك مقطع از زمان است .

مثال :

بررسي مشخصات فيزيكي افراد ، مواد ، يا محيط . مثال : تعيين ميزان شيوع ( ديابت ، جزام )

تعيين ميزان پوشش واكسيناسيون كودكان

مطالعات مقطعي معمولاً روي نمونه اي از جمعيت انجام مي گيرد و اگر كل جامعه را مورد مطالعه قرار بدهيم به آن سرشماري مي گويند .

محققين غالباً ا انجام يك مطالعه مقطعي ، ضمن توصيف مشخصات جمعيت ، گروههاي مختلف را نيز از نظر تعدادي از متغيرها مورد مقايسه قرار مي دهند . توام ساختن توصيف با مقايسه روش متداولي است و بهمين جهت تمايز بين مطالعات توصيفي و مطالعات تحليلي را آشكار مي سازد .

مطالعات تحليلي يا مقايسه اي

هدف مطالعات تحليلي ، تعيين و شناسايي علل يا عوامل محيطي يا عوامل خطر زايي Risk Factors است كه در ايجاد يك مسئله ( مثلاً يك بيماري ) دخالت دارند . اين كار از طريق مقايسه دو گروه ( و يا بيشتر ) كه يك يا چند گروه داراي مشكل بوده ( مثلاً بيمار باشند ) و يك يا چند گروه فاقد مشكل باشند ( مثلاً بيمار نباشند ) انجام مي گيرد .

در اين مبحث سه نوع مطالعه تحليلي متداول مورد بحث قرار مي گيرد ( شكل 1):

مطالعات مقطعي مقايسه اي : در بيشتر مطالعات مقطعي ، محقق علاوه بر توصيف مسئله ، گروههاي مختلف جامعه مورد مطالعه را نيز از نظر متغيرهاي مختلف مورد مقايسه قرار مي دهد .

شكل 1: انواع مطالعات تحليلي

مطالعات تحليلي

مطالعات هم گروهي مطالعات مورد – شاهدي مطالعات مقطعي – مقايسه اي

مثال

در بررسي سوء تغذيه در يك جامعه ، محقق ممكن است بخواهد كه :

درصد كودكان مبتلا به سوء تغذيه در جامعه را تعيين نمايد .

نقش عواملي مثل وضعيت اجتماعي – اقتصادي ، بيماريهاي زمينه اي را در قبال دسترس بودن مواد غذايي مورد مطالعه قرار دهد .

روشهاي تغذيه اي را بررسي نمايد .

نقش آگاهي ، عقايد و باورها و تاثير آنها را در روشهاي تغذيه اي مورد مطالعه قرار دهد.

در مطالعات مقطعي مقايسه اي ، محقق تنها متغيرهاي فوق الذكر را توصيف نمي نمايد ، بلكه ضمن مقايسه كودكان مبتلا به سوء تغذيه يا كودكاني كه سوء تغذيه ندارند ، سعي مي نمايد تا ميزان تاثير يا دخالت متغيرهايي مثل وضعيت اجتماعي ، اقتصادي ، رفتاري يا ساير متغيرهاي مستقل را در سوء تغذيه تعيين نمايد .

در هر مطالعه مقايسه اي بايد مواظب متغيرهاي مخدوش كننده يا مداخله گر بود .

مطالعات مورد – شاهدي Case – Control : در يك مطالعه مورد- شاهدي ، محقق به منظور تعيين عواملي كه در ايجاد مشكل دخالت داشته اند دو گروه را با هم مقايسه مي كند . يكي گروه مورد ، كه در آنها مسئله مورد بررسي وجود دارد ( مثلاً كودكان مبتلا به سوء تغذيه ) و ديگري گروه شاهد ( كنترل ) كه در آنها مسئله مورد بررسي وجود ندارد شكل (2) .

مثال : به منظور مطالعه علل مرگ و مير نوزادان، محققي ابتدا يك گروه مورد ( نوزاداني كه در ماه اول تولد فوت كرده بودند ) و يك گروه شاهد ( نوزاداني كه در ماه اول تولد زنده مانده اند ) را انتخاب مي نمايد . سپس مادران اين دو گروه نوزاد را مورد ماحبه قرار مي دهد . با مقايسه نتايج مصاحبه محقق سعي مي نمايد تا عوامل خطر زايي كه ميزان شيوع آنها در دو گروه متفات است را مشخص سازد .

همانند مطالعات مقطعي مقايسه اي ، در مطالعات مورد ، شاهدي نيز بايد متغيرهاي مخدوش كننده را كنترل نمود . در مطالعات مورد – شاهدي براي كنترل متغيرهاي مخدوش كننده ميتوان در موقع انتخب دو گروه ، افراد را از نظر متغيرهاي مخدوش كننده با يكديگر جور نمود . منظور از جور كردن (MATCHING) آن است كه توزيع فراواني متغيرهاي مخدوش كننده بالقوه در دو گروه ( گروه مورد و گروه شاهد ) مشابه باشند .

مثال : در مطالعه علل مرگ و مير نوزادان ، محقق مي بايست عوامل مخدوش كننده اي نظير سن مادر ( ممكن است سن مادر در مرگ و مير نوزاد اثر داشته باشد ) و وضعيت اجتماعي – اقتصادي مادر ( تحصيلات ، وضعيت تاهل ، وضعيت اقتصادي ) ا كنترل نمايد . به همين منظور براي مادري كه نوزادش در ماه اول تولد فوت كرده ، بايد مادري را انتخاب نمود كه نوزادش در ماه اول زنده بوده و سن او دقيقاً برابر با سن مادر قبلي باشد . علاوه بر سن ، ممكن است محقق گروه مورد يا گروه شاهد را از نظر محيط زندگي ( مثلاً شهر يا روستا ) نيز جور نمايد .

شكل 3 : يك مطالعه مورد – شاهدي

زمان حال زمان گذشته

( مطالعه گذشته نگر )

گروه مورد عامل خطر وجود دارد

عامل خطر وجود ندارد

مقايسه

عامل خطر وجود دارد

گروه مورد گروه شاهد

عامل خطر وجود ندارد

مطالعات هم گروهي Cohort

در يك مطالعه هم گروهي ( كوهورت ) ، گروهي از افراد مواجهه يافته با يك عامل خطرزا ( گروه مطالعه ) ، با گروهي از افراد كه با عامل خطر زاي مورد نظر مواجهه نيافته اند ، مورد مقايسه قرار مي گيرند . محقق ، پس از مشخص نمودن گروهها ، آنها را براي مدتي تحت پيگيري قرار خواهد داد تا ببيند كه آيا بيماري كه حالا تصور مي رود در رابطه با عامل خطر است ، ظاهر خواهد شد ؟ و سپس ميزان بروز بيماري را در هر دو گروه به طور مجزا تعيين نموده و ميزان هاي بروز را با يكديگر مورد مقايسه قرار مي دهد تا ببيند كه آيا ميزان بروز بيماري در افراد مواجهه يافته بيشتر از ميزان بروز بيماري در گروه مواجهه نيافته مي باشد، يا خير ( شكل 30) .

يك مثال معروف از مطالعه كوهورت ، مطالعه فرامينگهام مي باشد كه در آن افراد سيگاري را به مدت چند سال تحت پيگري قرار دادند تا اهميت و نقش سيگار كشيدن را به عنوان يك عامل خطر در ايجاد سرطان ريه تعيين نمايند .

مطالعه كوهورت معمولاً با انتخاب تعداد زيادي از افراد شروع مي شود ، سپس محقق سعي مي كند كه چه كساني سيگار مي كشند و چه كساني نمي كشند ) و هر دو گروه را مورد پيگيري قرار مي دهند تا ميزان بروز بيماري ( مثلاً سرطان ريه ) را در هر دو گروه تعيين نمايد .

مطالعات مقطعي – مقايسه اي و مطالعات مورد شاهدي معمولاً سريعتر قابل انجام بوده و نسبتاً نيز ارزان تر است . در مطالعات مقطعي – مقايسه اي در صورتيكه تعداد افراد تحت مطالعه زياد نباشد امكان طبقه بندي افراد محدود مي گردد . مشكل اساسي در مطالعات مورد شاهدي انتخاب گروه شاهد ( كنترل ) مناسب است . در عين حال جور كردن افراد گروه مورد با گروه شاهد بايد با دقت زياد صورت بگيرد .

مطالعات كوهورت تنها روش مطمئن براي اثبات روابط عليتي است اما براي انجام مطالعه كوهور ما در مقايسه با مطالعه مورد – شاهدي به زمان بيشتري نياز داريم . در عين حال براي انجام مطالعه كوهورت به پرسنل و در نتيجه به بودجه بيشتري نياز خواهيم داشت . مشكل اساسي در مطالعات كوهورت شناسايي تمام موارد بيماري در جمعيت تحت مطالعه است . مخصوصاً اگر جمعيت تحت مطالعه تعدادشان زياد بوده و ميزان بروز بيماري نيز كم باشد مشكل ديگر مطالعات كوهورت ، خروج افراد از مطالعه به علت تغيير شهر يا محل زندگي بوده و در نتيجه محقق در شناسايي موارد بيماري در اين افراد با مشكل مواجه خواهد شد .

شكل 3 : يك مطالعه مورد – شاهدي

زمان حال زمان گذشته

( مطالعه آينده نگر )

بيماري يا مشكل بوجود آمده

با عامل خطر مواجهه يافته اند

بيماري يا مشكل بوجود نيامده

مقايسه

بيماري يا مشكل بوجود آمده

با عامل خطر مواجهه نيافته اند

بيماري يا مشكل بوجود نيامده

مطالعات مداخله اي

در تحقيقات مداخله اي ، محقق يك متغير مستقل يا يك وضعيت را ، تحت دستكاري قرار مي دهد و نتايج حاصله از دستكاري را اندازه گيري مي كند . معمولاً ( نه هميشه ) دو گروه در تحقيق وجود دارد ، گروهي كه مورد مداخله قرار مي گيرد ( مثلاً داروي معيني را دريافت مي دارد ) و ديگري گروهي است كه مداخله مورد نظر را دريافت نمي دارد ( مثلاً بجاي دارو دارونما دريافت مي دارد ) مطالعات مداخله اي را مي توان به دو گروه تقسيم بندي نمود :

مطالعات تجربي

مطالعات شبه تجربي ( يا نيمه تجربي )- پروپوزال

مطالعات تجربي

مطالعات تجربي تنها نوع مطالعه اي است كه مي تواند رابطه عليت را به اثبات برساند .

در مطالعه تجربي ، افراد به طور تصادفي به دو گروه تقسيم مي شوند . يك گروه تحت تاثير مداخله يا تجربه قرار گرفته و گروه ديگر به عنوان شاهد در نظر گرفته مي شوند نتايج مداخله ( تاثير مداخله بر روي متغيرهاي وابسته مشكل يا مسئله مورد تحقيق ) از طريق مقايسه دو گروه مشخص مي گردد . ( شكل 4)

يك طرح تجربي كلاسيك بايد داراي مشخصات ( سه شرط ) زير باشد :

مداخله : محقق در يكي از گروههاي مورد مطالعه مداخله اي به عمل آورد ( متغيري را دست كاري يا تغيير بدهد )

داشتن گروه كنترل محقق بايد يك يا چند گروه شاهد داشته باشد تا نتايج حاصله از گروه دست كاري شده را با نتايج حاصله از گروه شاهد مقايسه نمايد .

تقسيم بندي تصادفي : تقسيم بندي ( قراردادن ) افراد مورد مطالعه به گروههاي تجربي و شاهد بايد به طور تصادفي صورت پذيرد .

توجه : قدرت مطالعات تجربي در تقسيم بندي تصادفي افراد است كه با اين عمل اثر متغيرهاي مخدوش كننده خنثي خواهد شد .

تاكنون طرحهاي ( DESIGENS) مختلف و متعددي در زمينه تحقيقات تجربي تهيه شده اند اين طرحها در تجربيات آزمايشگاهي و همچنين در تحقيقات باليني مي توانند مورد استفاده قرار گيرند ، اما انجام تحقيقات تجربي روي انسان به علت مسائل اخلاقي بسيار محدود است . گر چه مطالعات تجربي با داشتن گروه كنترل و تقسيم راندوم براي تعيين ميزان تاثير داروهاي جديد با روشهاي درماني جديد معمولاً مورد استفاده محققين قرار ميگيرد ، ولي در هر حال ، قبل از شروع يك مطالعه تجربي لازمست به عملي بودن تحقيق و به خصوص مسائل اخلاقي توجه خاص مبذول داشت .

شكل 4 : نمودار يك مطالعه تجربي

جمعيت مورد مطالعه

( نمونه برداري از جمعيت )

نمونه جمعيت

( تقسيم بندي تصادفي )

گروه كنترل گروه مورد مطالعه ( گروه تجربي )

( گروه مورد مقايسه يا گروهي

كه مداخله را دريافت نخواهد داشت ) گروهي كه مداخله را دريافت خواهد داشت

گرد آوري داده هاي مورد نياز گرد آوري داده هاي مورد نياز

( همزمان با گروه تجربي ) ( قبل از مداخله )

بدون مداخله يا دست كاري مداخله يا دست كاري يك متغير

جمع آوري داده هاي مورد نياز جمع آوري داده هاي موردنياز

( همزمان با گروه تجربي )

( بعد از مداخله )

مقايسه

مطالعات شبه تجربي ( Ouasi Experimental)

مطالعات شبه تجربي مطالعه اي است كه حداقل فاقد يكي از شرايط با مشخصات مطالعه تجربي است به عبارت ديگر يك مطالعه شبه تجربي ، با نافذ تقسيم بندي تصادفي است يا فاقد گروه كنترل مي باشد ولي در هر حال مطالعات شبه تجربي نيز هميشه با مداخله با دستكاري و تغيير در متغير مستقل همراه است .

يكي از متداولترين روشهاي شبه تجربي انتخاب دو ( يا چند ) گروه از افراد است . سپس يك گروه مداخله مورد نظر را دريافت داشته و گروه ديگر مداخله را دريافت نمي نمايند هر گروه قبل از مداخله مورد بررسي قرار مي گيرند . در اين روش افراد مورد مطالعه به صورت تصادفي به دو گروه تقسيم نشده اند .( شكل 5)

شكل 5 : نمودار يك مطالعه شبه تجربي با دو گروه

گروه تجربي مداخله گروه تجربي

( گرد آوري داده ها قبل يا ( گرد آوري داده هاي بعد از

در شروع مطالعه ) مداخله )

مقايسه

گروه شاهد گروه شاهد

( گردآوري داده ها قبل ( گردآوري مجدد داده ها )

يا در شروع مطالعه )

شكل 6 : نمودار يك مطالعه قبل و بعد

گروه تجربي مداخله گروه تجربي

(گردآوري داده ها قبل از مداخله ) ( گردآوري داده ها بعد از مداخله )

مقايسه

3- نمونه گيري

جمعيت هدف : جمعيتي است كه محقق مايل است نتايج رابه ان تعميم دهد .

جمعيت مورد مطالعه : جمعيتي است كه نمونه از آن انتخاب شده است اين جمعيت لازم است در طرح پيشنهادي به طور واضح تعريف شود .

نمونه گيري : يعني انتخاب تعدادي از افراد از يك جمعيت مشخص و تعريف شده علت نمونه گيري آن است كه اولاً مطالعه در كل جمعيت بسيار پر هزينه و اتلاف كننده زمان است . ضمن اينكه در بسياري از موارد نمي تواند جمعيت را به طور دقيق تعيين نمود ( به عنوان مثال : جمعيت دقيق بيماران مبتلا به بيماريهاي كرونر قلبي را نمي توان تعيين كرد) . ثانياً اگر نمونه به اندازه كافي بزرگ و نماينده جمعيت مورد مطالعه باشد مي توان اطلاعاتي در مورد جمعيت بدهد كه مورد اعتماد و اطمينان باشد .

هر نمونه بايستي واجد دو خصوصيت باشد ، نخست آنكه اندازه يا حجم منطقي داشته باشد و دوم اينكه مصرف يا نماينده جمعيتي باشد كه از آن بدست آمده است .

نقش تفسير آماري عبارت است از صدور مجوز براي تعميم نتايج حاصل از نمونه به جمعيت نمونه برداري شده در رابطه با تعميم نتايج از جمعيت مورد مطالعه به جمعيت هدف بايد به اين پرسش پاسخ داد كه آيا جمعيت نمونه برداري شده نماينده جمعيت هدف مي باشد يا خير ؟ در اين مورد يك جمعيت ( يا نمونه ) در صورتي نماينده جمعيت هدف است كه توزيع خصوصيات يا ويژگيهاي مهم آن جمعيت با توزيع آن صفات در جمعيت هدف يكسان باشد . قضاوت يكساني در اين توزيع بيشتر يك امر باليني است تا آماري.

روشهاي نمونه گيري ، دو روش عمده براي نمونه گيري استفاده ميشود كه هر يك از آنها نيز روشهاي خاص خود را دارد :

1 . نمونه گيري احتمالي ( Probability Sampling)

2 . نمونه گيري غير احتمالي ( Nonprobability Sampling)

1) نمونه گيري احتمالي : چنانچه هدف محقق اندازه گيري متغيرها در نمونه و تعميم آن به جامعه باشد مانند مطالعه اي كه هدف آن تعيين ميزان شيوع پوسيدگي دندان در جامعه است ، اين هدف با نمونه گيري غير احتمالي تامين نمي شود و بايستي از روشهاي نمونه گيري احتمالي استفاده شود .

در نمونه گيري احتمالي ، انتخاب افراد و واحدهاي مطالعه به صورت تصادفي است تا اطمينان حاصل شود كه انتخاب بر اساس شانس است و نيز شانس مساوي براي انتخاب شدن هر يك از واحدهاي نمونه وجود دارد .

نمونه گيري احتمالي شامل چند روش نمونه گيري است كه عبارت است از :

- نمونه گيري تصادفي ساده ( Simple Random Sampling)

- نمونه گيري تصادفي سيستماتيك ( Systematic Random Sampling)

- نمونه گيري طبقه اي ( Stratified Sampling)

- نمونه گيري خوشه اي ( Cluster Sampling)

- نمونه گيري چند مرحله اي ( Multistage Sampling)

نمونه گيري تصادفي ساده : دراين روش نمونه گيري واحدهاي مورد انتخاب داراي شانس مساوي براي انتخاب شدن هستند . در اين جا قوانين احتمال است كه معين مي كند كدام واحدها يا افراد از جمعيت مادر انتخاب خواهد شد . انتخاب يا از طريق قرعه كشي است و يا از طريق استفاده از جدول اعداد تصادفي . در روش قرعه كشي ابتدا كليه واحدها يا افراد شماره بندي شده و يا اسامي آنها تهيه مي شود و سپس به قيد قرعه از بين آنها تعداد لازم براي نمونه انتخاب مي شود .

در روش اعداد تصادفي مي توان از جدول اعداد تصادفي و يا از كامپيوتر استفاده كرد . در روش استفاده از جدول اعداد تصادفي با توجه به حجم نمونه اعداد را انتخاب مي كنيم مثلاً اگر حجم نمونه دو رقمي است . ابتدا يك عدد دو رقمي را به صورت كاملاً تصادفي مثلاً با قرار دادن نوك مداد انتخاب كرده و سپس جلو رفته و اعداد دو رقمي را انتخاب مي كنيم تا جايي كه به تعداد مورد نياز انتخاب كرده باشيم .

نمونه گيري تصادفي سيستماتيك ( منظم ) : در اين روش تعداد نمونه مورد نياز ( n) ، از كل جامعه آماري (N) انتخاب مي گردد . ابتدا فاصله نمونه گيري ( K) را به صورت زير محاسبه مي كنيم :

^{تعداد اعضاي جامعه مورد مطالعه} _{= K}

^{تعداد اعضاي نمونه}

سپس بين عدد 1 تا K يك عدد به طور تصادفي انتخاب ميكنيم و بعد واحدها يا افراد بعدي را با فاصله K از عدد مذكور انتخاب مي نماييم . در اين روش حتماً تهيه ليست از جامعه مورد مطالعه قبل از همه لازم است .

به طور مثال اگر بخواهيم از بين 1000 بيمار 100 نفر را با استفاده از اين روش انتخاب كنيم . ابتدا ليست هزار نفره تهيه مي كنيم . سپس فاصله نمونه گيري را محاسبه مي كنيم :

در مرحله بعدي يك نفر از بين 1 تا 10 را به طور تصادفي انتخاب مي كنيم . اگر به طور مثال شماره 5 انتخاب شده باشد ، نفرات بعدي با فاصله ده تايي انتخاب مي شوند : شماره هاي 15 ، 25 ، 35 ، 45 ، 55 و ... به ترتيب انتخاب خواهند شد .

نمونه گيري طبقه اي : در اين روش نمونه گيري براي اجتناب از اشكالاتي كه ممكن است در روش قبلي با آن مواجه شويم ، افراد جامعه آماري را بسته به خصوصياتي كه آنها را از يكديگر متمايز مي سازد به طبقات مختلف تقسيم مي كنيم . سپس به تعداد مورد نياز و متناسب با جمعيت هر يك از طبقات افراد نمونه را انتخاب مي كنيم . انتخاب افراد مي تواند هم به روش تصادفي باشد و هم به روش تصادفي سيستماتيك .

به طور مثال از يك جامعه آماري 10000 نفري كه 15 درصد آن دانشجو ، 20 درصد كارمند اداري ، 30 درصد كارگر و 35 درصد كشاورز هستند مي خواهيم 400 نفر نمونه انتخاب كنيم . در مرحله اول تعداد مورد نياز را در هر يك از اين طبقات بر حسب درصدهاي فوق معين مي كنيم كه به شرح زير است :

تعداد افراد نمونه از بين دانشجويان 60=15/0 ×400

تعداد افراد نمونه از بين كارمندان 80 = 2/0 × 400

تعداد افراد نمونه از بين كارگران 120 = 30/0 × 400

تعداد افراد نمونه از بين كشاورزان 140=35/0 × 400

مجموع افراد انتخاب شده از طبقات 400 نفر خواهد بود ( 400 = 140 + 120 + 80 + 60 ) در مرحله دوم از هر يك از طبقات جمعيت و با استفاده از روش تصادفي ساده يا سيستماتيك افراد نمونه را انتخاب مي كنيم .

مزيت بزرگ اين نمونه گيري بر نمونه گيريهاي قبلي در اين است كه نسبت طبقات در بين افراد نمونه با نسبت طبقات در جامعه آماري تطابق دارد و شرايط يكسان بودن شانس انتخاب براي كل افراد جامعه تحقق پيدا مي كند .

توجه: در جمعيتهاي ناهمگن يا نامتجانس كه توزيع جمعيت در گروهها و طبقات مختلف متفاوت است ، از روش نمونه گيري طبقه اي استفاده مي شود .

نمونه گيري خوشه اي : در اين روش نمونه گيري ، يك نمونه تصادفي از گروهها يا خوشه هايي از افراد و نه واحدهاي منفرد گرفته مي شود به عبارت ديگر واحدهاي نمونه گيري خوشه هايي هستند نظير خانواده ها ، مدارس ، بيمارستان ها ، بلوكهاي شهري ، دهكده ها و غيره . در اين جا فهرستي از خوشه ها تهيه كرده و به روش تصادفي از بين آنها نمونه را انتخاب مي كنيم سپس افرادي را كه در هر يك از خوشه ها قرار دارند مطالعه مي كنيم .

براي مثال اگر بخواهيم از بين دانش آموزان دبستانهاي دخترانه تهران نمونه اي براي بررسي بهداشت دهان و دندان انتخاب كنيم . ابتدا ليست تمام مدارس ابتدايي دخترانه تهران را تهيه كرده و سپس به صورت تصادفي چند مدرسه را از بين آنها انتخاب و دانش آموزان را معاين مي كنيم . تعداد خوشه هاي صرفه جويي در وقت و هزينه و جلوگيري از پراكنده بودن نمونه هاي انتخاب شده در سطح شهر يا منطقه است .

نمونه گيري چند مرحله اي : در اين روش نمونه گيري ، ابتدا از بين خوشه هاي جمعيت مورد مطالعه به صورت تصادفي نمونه را انتخاب مي كنيم . سپس از افراد هر خوشه نيز به صورت تصادفي تعدادي را انتخاب مي نماييم ، كه در اين صورت نمونه گيري حالت دو مرحله اي پيدا مي كند . چنانچه در داخل خوشه هاي انتخاب شده ( مثل شهرستانها و پروژه هاي ملي ) ، خوشه هاي ديگري ( مثل روستاها ) را انتخاب كنيم و داخل هر روستاي منتخب شده به طور تصادفي افرادي را انتخاب كنيم ، نمونه گيري حالت سه مرحله اي پيدا مي كند .

2- نمونه گيري غير احتمالي

زماني كه در انتخاب نمونه هيچگونه روش تصادفي به كار گرفته نشود ، نمونه گيري حالت غير احتمالي به خود مي گيرد كه بر دو نوع است : نمونه گيري آسان و نمونه گيري سهميه اي .

نمونه گيري آسان : نمونه گيري آسان ( Convenient Sampling) روشي از نمونه گيري است كه براي سهولت و آساني كار از افراد و واحدهايي در نمونه مورد مطالعه استفاده مي گردد كه در زمان مطالعه در دسترس هستند . براي مثال انتخاب تمام مراجعه كنندگان به يك درمانگاه تا سقف تعداد مورد نياز ، نمونه گيري از نوع آسان است . فرق اين روش با سرشماري آن است كه در اين روش از يك جامعه مورد مطالعه تعداد محدودي براي نمونه گيري انتخاب مي شود ولي در روش سرشماري همه افراد جامعه مورد مطالعه تحت بررسي قرار مي گيرند .

نمونه گيري سهميه اي : نمونه گيري سهميه اي ( Quota Sampling) روشي از نمونه گيري غير احتمالي است كه در آن براي هر يك از طبقات با زير گروههاي جامعه مورد مطالعه سهميه اي در نظر گرفته مي شود . روش انتخاب به صورت غير احتمالي و از بين افراد در واحدهاي در دسترس است ، اما متناسب با تعداد هر يك از طبقات با گروههاي تشكيل دهنده جامعه آماري براي مثال پژوهشگري مي خواهد در مورد آگاهيهاي بهداشتي مردم در يك محله از شهر تحقيق كند . تعداد مورد نياز او اگر به طور مثال 1000 نفر باشد ، اين افراد را متناسب با تعداد افراد بي سواد و باسواد از بين افراد در دسترس انتخاب مي كند . مثلاً اگر جمعيت محله 10000 نفر باشد كه 8000 نفر آنها باسواد و 2000 نفرشان بي سواد باشند ، تركيب نمونه انتخاب شده شامل 800 نفر باسواد و 200 نفر بي سواد در دسترس پژوهشگر خواهد بود .

حجم نمونه Sample size

تقريباً تمامي محققان در ابتداي مطالعه با اين سئوال كه چند نفر را بايد وارد مطالعه كننده روبرو هستند . يكي از باورهاي شايع اين است كه هر قدر اندازه نمونه مورد مطالعه بزرگ تر باشد ، تحقيق بهتر خواهد بود . اين باور الزاماً صحيح نمي باشد . به طور كلي به جاي انتخاب نمونه اي با حجم مازاد بر نياز ، بهتر است به گردآوري صحيح تر و دقيق تر داده ها بپردازيم . كم بودن حجم نمونه نيز هميشه دليل بر عدم انجام مطالعه نيست .

محاسبه حجم نمونه براي انجام مطالعه فرايندي نيازمند تفكر است و تنها با استفاده از فرمولهاي آماري حل نمي شود ، اگر چه كه استفاده از فرمولها در محاسبه حجم نمونه لازم است ولي اين كار نيازمند توجه به نكات متعددي است كه به اهم آنها در زير اشاره شده است .

محاسبه حجم نمونه مستلزم ارائه مقادير پارامترهايي نظير ميانگين ، واريانس ، نسبت مورد مقايسه ، سطح اطمينان ، توان و دقت و .. بر حسب اهداف ، نوع مطالعه ، پراكندگي داده ها ، نوع متغيرهاي مورد بررسي ، منابع و .. مي باشد .

چنانچه مداركي دقيق از اين مقادير در دسترس نباشد مي توان از اطلاعات مقالات مشابه و يا از نتايج مطالعه مقدماتي ( Pilot Study ) استفاده كرد .

هر قدر پراكندگي داده ها بيشتر باشد ،براي حصول به دقت مورد نظر ، به تعداد بيشتري از افراد نياز داريم .

هر گاه هدف نشان دادن اختلاف معني دار بين دو گروه است، هر چه اين اختلاف بيشتر باشد حجم نمونه لازم براي نشان دادن آن كمتر خواهد بود در مرحله بعد حجم نمونه بستگي دارد به اين كه ما بخواهيم معني دار بودن نتيجه را با چه احتمالي پيدا نماييم هر اندازه حجم نمونه بزرگ تري انتخاب شود ، احتمال يافتن اختلاف معني دار بيشتر است .

در مواقعي كه تعداد اهداف و متغيرهاي مطالعه خيلي زياد است ، كه هر كدام از آنها حجم نمونه خاص خود را نياز دارند ، راه حلهاي متفاوتي را مي توان در نظر گرفت ، كه به دو مورد از آنها اشاره مي كنيم :

1- ساده ترين راه حل اين است كه بزرگ ترين حجم نمونه را انتخاب كنيم .

2- راه دوم آن است كه بر اساس هدفي كه از بقيه اهميت بيشتري دارد ، حجم نمونه را محاسبه كنيم .

به طور كلي براي تعيين حجم نمونه بايد مراحل زير طي شود :

اهداف را به دقت مشخص كنيد بدانيد كه هدف مورد نظر تحليلي است يا توصيفي و براي رسيدن به آن چه متغيرهايي بايد اندازه گيري شود .

ترتيب اهميت خود را مشخص كنيد .

براي اهداف مورد نظر مقادير واريانس ، حدود اطمينان ، توان ، دقت و .. قابل قبول را تعيين نماييد .

با در نظر گرفتن امكانات موجود حجم نمونه را مشخص كنيد .

از محاسبه حجم نمونه ، نحوه محاسبه و توجيه آن بايد در طرح پيشنهادي قيد گردد .

روش جمع آوري اطلاعات

جمع آوري اطلاعات در يك پژوهش علمي از حساسيت زيادي برخوردار است و براي آن كه نتايج به دست آمده قابل اعتماد و نتيجه گيري باشد بايد كليه اطلاعات به طور مرتب و سيستماتيك جمع آوري شوند . براي جمع آوري اطلاعات از روشهاي متعددي استفاده مي شود كه انتخاب هر روش با توجه به شرايط و نوع اطلاعات مورد نظر صورت مي گيرد . در يك پيش نويس طرح تحقيقاتي جزئيات روشهاي جمع آوري اطلاعات و همچنين وسايل و ابزارهاي مورد استفاده و ميزان اعتبار هر كدام و چگونگي اعمال كنترل بر روي هر يك از روشها بايد ذكر گردد . به طور كلي روشهاي جمع آوري اطلاعات شامل مشاهده ، مصاحبه استفاده از اطلاعات موجود است .

مشاهده : عبارت است از كاربرد تكنيكهايي كه مي تواند از يك مشاهده عيني ساده تا روشهايي نيازمند به مهارتهاي ويژه مثل معاينه باليني يا كاربرد دستگاههاي پيچيده راديولوژي ، بيوشيميايي و ميكروبيولوژي را شامل شود .

مصاحبه و پرسشنامه كتبي ( چهره به چهره ) : روشهاي جمع آوري اطلاعات است كه در آن مصاحبه شوندگان به صورت فردي يا گروهي به طور شفاهي مورد پرسش قرار مي گيرند در استفاده از پرسشنامه كتبي كه توسط پاسخگو پر مي شود سئوالات به صورت مكتوب ارائه شده و پاسخ دهنده بايد به صورت نوشته جواب دهد .

استفاده از اطلاعات موجود مانند گزارشهاي درماني يا ساير پرونده هاي بيمارستاني و .. استفاده از اين مدارك بايستي يقين حاصل شود كه اطلاعات موجود داراي اعتبار است . از آن جا كه اين اطلاعات معمولاً توسط تعدادي از پزشكان و كاركنان كه احتمالاً تعاريف تفاوتي را در پبت اطلاعات بكار مي برند ، تهيه شده است بايد به تعاريف مورد استفاده توجه خاصي داشت . امكان بروز خطا در هنگام استخراج اطلاعات از مدارك نيز وجود دارد . بعضي از دست نوشته ها ناخواناست و يا لازم است كه پيگيري شوند . برخي از اطلاعات مورد نياز نيز در پرونده ها موجود نيست و يا ناقص ثبت شده است . در مقابل مزيتي كه استفاده از داده هاي موجود دارد ، ارزان بودن آن است .

معمولاً براي جمع آوري هر نوع اطلاعات ، راههاي مختلفي وجود دارد مثلاً اطلاعات مربوط به شيوع بيماري فشار خون ممكن است از راه اندازه گيري فشار خون ( مشاهده ) ، يا سئوال از افراد در مورد اينكه آيا هرگز پزشكي به آنها گفته است كه مبتلا به پر فشاري خون هستند ( مصاحبه ) و يا از راه مراجعه به پرونده پزشكي ( اطلاعات موجود ) بدست آورد . بر حسب روشي كه انتخاب مي شود ، دقت اطلاعات حاصله متفاوت خواهد بود . دقت كار را بايستي با ميزان عملي بودن آن متعادل نمائيم و روشي را انتخاب نمائيم كه حداكثر دقت را تامين نمايد .

در انتخاب يك روش براي جمع آوري اطلاعات نكات زير را در نظر داشته باشيد :

نياز به پرسنل ، مهارتها ، زمان ، وسايل كار و ساير تسهيلات در مقابل آنچه كه موجود است .

قابل قبول بودن شيوه كار براي افراد تحت مطالعه از جمله عدم ايجاد ناراحتي ، نگراني و عوارض ناخواسته .

اين احتمال كه روش مورد استفاده در مورد تقريباً تمامي افراد ، اطلاعات مورد نياز را بدست آورد .

اگر احياناً افراد زيادي پاسخ به يك سئوال را ندارند خود سئوال مناسب نيست .

براي جلوگيري از اشتباه در كاربرد اصطلاحات ، تفاوتهاي بين روشهاي جمع آوري داده ها به ابزار مربوط به اين كار ذيلاً آورده شده است .

در روش مشاهده : ابزار مي تواند چشم ، قلم و كاغذ ، ساعت ، ترازو ، ميكروسكوپ و ..باشد .

در روش مصاحبه و پرسشنامه: ابزار مي تواند برنامه مصاحبه ، ضبط صوت ، پرسشنامه باشد .

در روش استفاده از اطلاعات موجود ، ابزار مي تواند چك ليست ، فرم ثبت اطلاعات باشد .

در مورد نحوه طراحي مصاحبه و پرسشنامه هاي كتبي در كتب مربوطه به تفصيل بحث شده است .

جدول 10 الف -2 مزايا و معايب روشهاي مختلف جمع آوري داده ها

فرم ثبت اطلاعات : وسيله اي است كه توسط محقق طراحي مي شود تا اطلاعات مورد نياز پروژه در آن ثبت شود . در تحقيقات پزشكي استفاده از فرم اطلاعاتي شايد متداول تر از پرسشنامه و مصاحبه باشد . در اين فرم ، اطلاعات مربوط به هر فرد آزمودني ، كه ممكن است حاصل مشاهده و معاينه او و يا استخراج شده از پرونده و يا جواب آزمايشهاي پاراكلينيك وي باشد در يك يا چند فرم اطلاعاتي وارد مي شود . در مواقعيكه تعداد متغيرها محدود است مي توان اطلاعات نزديك به 20 يا 25 نفر را در يك برگ از فرم اطلاعاتي وارد كرد . چرا كه در هر سطر از فرم اطلاعاتي مي توان اطلاعات يك فرد را وارد كرد .

5- روش اجراي تحقيق

روش كار و نحوه اجراي پروژه جهت جمع آوري اطلاعات لازم نوشته مي شود . روش معاينه بيماران ، معيارهاي قرار دادن آنها در گروههاي شاهد و آزمايش ، شرايط ورود به مطالعه و شرايط خروج از مطالعه ( اين قسمت را در توضيح جامعه مورد مطالعه نيز مي توان قيد نمود ) ، آزمايشگاههاي پاراكلينيك و نحوه انجام آن، محل انجام آن و نحوه تفسير آنها ، ويژگيهاي ابزارهاي لازم ، نحوه استفاده از ابزارها و نحوه كنترل آنها در اين مبحث بيان مي گردد .

همچنين چگونگي اجراي پرسشنامه ، مصاحبه و نحوه برداشت اطلاعات از مدارك و اسناد نوشته ميشود . نحوه اندازه گيري متغيرهايي مثل قد ، وزن و .. نوشته مي شود . اگر از استانداردهايي استفاده مي شود بايستي مشخص گردد . در تحقيقات مداخله اي به نحوه مداخله ( مثلاً داروي خاص ) و مدت و مقدار آن اشاره گرديده و چگونگي مقابله با عوارض داروها و روشهاي اعمال شده بيان مي گردد .

به طور كلي در قسمت روش اجراي مطالعه ، روش كار از نظر فني و تخصصي كاملاً توضيح داده مي شود . ضمناً يادآوري مي نمايد كه جنبه هاي اخلاقي مورد توجه قرار گرفته و در صورت لزوم مورد بحث قرار مي گيرد .

تهميدات لازم براي تامين اعتبار ( Validity) و پايائي ( Reliability) ابزار هر تحقيقي بايستي از تكنيكها و ابزارهائي استفاده كند كه اعتبار و پايائي لازم را داشته باشد و محقق بايستي تدابير لازم را براي تامين اين دو خصيصه پيش بيني كند . هر عاملي كه باعث جمع آوري اطلاعات غير واقعي شود يا بايد كنار گذاشته شود يا تحت كنترل در آيد . تدابير لازم براي افزايش دقت مطالعه و بالا بردن اعتبار علمي طرح توسط محقق انديشيده و به اجرا در مي آيد .

انتخاب آزمايشگاههاي مناسب و معتبر به اعتبار پاراكلينيك كمك مي كند . توصيه مي شود معاينه گروههاي شاهد و آزمايش و تفسير آزمايشها و تصاوير راديولوژيك توسط يك فرد انجام گيرد . پيش آزمون ( Pretest) تكنيكهاو ابزارها و پرسشنامه ها براي محاسبه اعتبار و پايائي آنها لازم است . ( روشهاي محاسبه اعتبار و پايائي در كتب روش تحقيق موجود است ) .

6- ملاحظات اخلاقي

ملاحظات اخلاقي در حرفه پزشكي و ساير رشته هاي وابسته از اهميت فوق العاده برخوردار است . به نكات اخلاقي بايستي ر تمام مراحل تحقيق توجه نمود . در اين راستا ارزشهاي فرهنگي و احترام به حقوق افراد تحت مطالعه بايد مد نظر قرار گيرد . صدمات احتمالي بايد پيش بيني شود و در مجموع صداقت در تمامي مراحل تحقيقها رعايت شود .

نكاتي كه بايد در نظر داشت عبارتند از :

- آيا عنوان از نظر باورهاي عقيدتي فرهنگي مورد قبول مي باشد ؟